Kinderen en jongeren met een ongezond voedingspatroon hebben een hoger risico op onder- of overgewicht. Dit kan tot zowel lichamelijke als psychosociale problemen leiden. Veel jongeren zijn zich niet bewust van de effecten van hun dieetkeuzes. De eerste stap naar een gezond voedingspatroon is daarom bewustwording.

Uit verschillende meta-analyses blijkt dat gezonde dieetgewoonten gerelateerd zijn aan een verminderd risico op depressieve symptomen. Er zijn echter geen voorspellende verbanden gevonden tussen voeding en een depressie of andere psychische stoornissen.

Er is meer onderzoek nodig om de impact van voeding op de mentale gezondheid te achterhalen. Er zijn al wel studies gedaan naar voedingsinterventies die je kan inzetten naast de reguliere behandelingen van stoornissen. Dit kan het werkende effect vergroten. Een voorbeeld is het eliminatiedieet, waar je bepaalde voeding volledig uit het dieet haalt en daarna geleidelijk herintroduceert om te achterhalen welke voeding ADHD-gedragingen uitlokken. In onderzoek van Huberts-Bosch (2020 en 2023) is een vergelijking gemaakt tussen een eliminatiedieet en een gezond dieet onder begeleiding van een diëtist. Beiden diëten hadden een positief effect op kinderen met ADHD, maar een gezond dieet onder begeleiding van een diëtist werkte wel beter bij het verminderen van verschillende ADHD-gedragingen.

Zie de links hieronder voor meer informatie over gezonde voeding bij kinderen en jongeren, en hoe je als behandelaar het gesprek aangaat over voeding en gewicht.

E-learning Praten over gewicht

Tipsheet. Hoe praat je respectvol met kinderen en hun ouders praten over gewicht en leefstijl?

>>Wat zijn de bijwerkingen en effecten van energiedrank?

Factsheet Ongezonde voeding

Richtlijn Voeding en eetgedrag

Bijna de helft van de Nederlandse kinderen beweegt te weinig (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2022). Uit onderzoek blijkt dat beweging een beschermde factor is die de kans op het ontwikkelen van mentale stoornissen verkleint. Bewegingsinterventies kunnen ook een effectieve aanvulling zijn op de behandeling van een depressie, angst- en stress gerelateerde stoornissen, psychotische stoornissen en ADHD (Firth et al., 2020). Daarom is het onder andere van belang om kinderen en jongeren te stimuleren om te bewegen.

Voor een gezonde leefstijl raadt de beweegrichtlijn van de Gezondheidsraad (2017) het volgende aan voor kinderen en jongeren tussen 4 en 18 jaar:

• Bewegen is goed, maar meer bewegen is nog beter.
• Minstens elke dag een uur matig intensieve inspanning, zoals fietsen, wandelen of zwemmen. Langer, vaker of intensiever bewegen is nog gezonder.
• Minstens driemaal per week spier- en botversterkende activiteiten, zoals springen, dansen of krachtoefeningen.
• Voorkom veel stilzitten.

Uit onderzoek blijkt dat in het voortgezet onderwijs beweging onder jongeren zonder een migratieachtergrond hoger is en voor alle jongeren afneemt met de leeftijd (Boer et al., 2022). Bij kinderen en jongeren die niet wekelijks sporten of niet lid zijn van een sport- of dansclub, moet beweging op een andere manier gestimuleerd worden. Bij kinderen is het van belang om hierbij ook de ouders te betrekken. De mogelijkheden zullen per gezin verschillen. Bij jongeren is het belangrijk om samen te bespreken welke opties er zijn. Een wandeling maken of een rondje fietsen kunnen laagdrempelige manieren zijn om te (starten met) bewegen.

Meer informatie over interventies en hulpmiddelen voor het voeren van een gesprek over sport en beweging vind je hier:

Bewegend Leren platform

De toolbox Nut en Noodzaak

Database sport- en beweeginterventies

Handvatten om kinderen en jongeren te stimuleren om te bewegen

Web-app Beweegwijzer

Slecht slapen speelt een belangrijke rol bij het ontstaan en de verergering van verschillende psychische aandoeningen, zoals depressie en ADHD.

In een gezonde leefstijl houdt een kind of jongere een goed dag- nacht ritme aan met voldoende slaap en genoeg activiteiten overdag. Goede slaaphygiëne is hier een belangrijk onderdeel van. Onder slaaphygiëne vallen een aantal gewoontes, gedragingen en omgevingsfactoren die bijdragen aan een regelmatige gezonde nachtrust.

Lees via de links hieronder meer over (goede) slaap, slaapinterventies, en de signalering van slaapproblemen bij kinderen en jongeren:

SlimSlapen

Mijn slaapplan

E-learning slaapproblemen bij kinderen en jongeren met autisme

Praktijkstandaard slaapproblemen

Feiten en cijfers over slaap

Slechte slaap: een probleem voor de volksgezondheid? Boek voor beleidsmakers

Roken en vapen

Uit recent onderzoek blijkt dat roken stoornissen als depressie, angststoornis, bipolaire stoornis en schizofrenie kan veroorzaken (Firth et al., 2020). Dit komt overeen met de bevinding dat roken geassocieerd wordt met een verhoogd risico op het ontstaan en het vervroegen van stoornissen en het verergeren van stoornissen bij mensen die al gediagnosticeerd zijn (Firth et al., 2020).

Het roken van e-sigaretten, vapen, is een relatief nieuwe ontwikkeling. Met vapen inhaleer je een damp waar allerlei chemische stoffen in zitten. De belangrijkste stof is nicotine. Ook heeft de damp vaak een lekker smaakje. Dat smaakje maakt vapen vooral voor jongeren aantrekkelijk. Omdat er nog weinig wet- en regelgeving is rondom e-sigaretten, is er ook weinig zicht op wat er precies voor chemische stoffen in zitten. Wel is zeker dat alle producten waar nicotine in zit, cardiovasculaire schade toebrengen

Stoppen met roken is belangrijk voor de mentale en fysieke gezondheid. De beste manier om hiermee te stoppen, is met begeleiding van een erkende stoppen-met-roken-coach. De kans is dan groter dat het lukt. Deze hulp wordt ook vaak vergoed door de zorgverzekering. Het is belangrijk dat er maatwerk geleverd wordt. Onderstaande instanties verlenen stoppen-met-rokenzorg aan jonge rokers:

• SineFuma
• SmokeFree
• ikstopnu.nl
• WeQuit
• Quiddy

Meer informatie over roken en behandelingen:

• Stoppen-met-rokenprogramma’s voor jongvolwassenen
• Stoppen-met-rokenzorg
• Psychische gevolgen van roken
• Roken en tabaksontmoediging

Rookvrije ggz

Om een gezonde leefstijl te stimuleren, is het belangrijk dat de geestelijke gezondheidszorg rookvrij wordt. Door roken overlijden mensen met een mentale stoornis namelijk 15 tot 30 jaar eerder (Firth et al., 2020). De Nederlandse GGZ heeft daarom namens alle leden het nationale preventieakkoord ondertekend waarin afgesproken is dat in 2025 de gehele ggz rookvrij is. De kerngedachte is dat de gezondheidszorg er is om mensen beter te maken en daar past roken niet bij.

Om dit doel te bereiken, worden gebouwen en terreinen rookvrij. Ook dragen zorgprofessionals een voorbeeldfunctie door niet te roken op werk en krijgen zowel zorgprofessionals als patiënten begeleiding om te stoppen met roken. Verder draagt deze afspraak bij aan het overkoepelende doel om alle kinderen in 2040 te laten opgroeien zonder contact met rokers en rook.

Streefdoelen 2025:

• Rookvrije gebouwen en terreinen
• Zorgprofessionals en andere medewerkers in de zorg roken niet onder werktijd en zijn ook niet herkenbaar als roker op hun werkplek.
• Zorgprofessionals en andere medewerkers in de zorg kunnen desgewenst ondersteuning krijgen bij het stoppen met roken.
• Patiënten worden gediagnosticeerd in hun eventuele rookgedrag en kunnen actief en bij herhaling ondersteuning krijgen richting stoppen met roken.
• Ook in de ambulante setting kunnen zorgprofessionals en medewerkers hun werk rookvrij doen (bijvoorbeeld bij thuisbezoek in FACT-zorg, ontwikkelen van een ‘rookvrije werkplek’).
• Leveranciers aan de zorg (zoals taxichauffeurs, schilders, wasserijen, groothandels) worden actief gewezen op het rookvrij-beleid van de zorgaanbieder en worden hier door hen ook aan gehouden.
• In alle communicatie-uitingen van de zorginstelling (o.a. afspraakbrief, folders, borden met huisregels op het terrein) wordt het rookvrij-beleid uitgedragen.

Meer informatie over de Rookvrije ggz:

• In 2025 alle lidinstellingen rookvrij
• De Rookvrije ggz in de context van verplichte zorg
• Toolkit rookvrije zorg

Alcohol

Alcoholgebruik heeft naast een impact op het fysieke welzijn, ook gevolgen voor het mentale welzijn (Westreich, 2005). Alcohol kan depressieve- en angstsymptomen veroorzaken of verslechteren. Het verslechtert altijd de slaap en het heeft ook nadelige effecten bij het gebruik van medicatie. Verder hebben mensen met een (ernstige) psychiatrische aandoeningen een grotere kans op middelenmisbruik. Daarom wordt aangeraden om niet te drinken wanneer mensen een behandeling krijgen voor hun psychische problemen.

Meer over alcoholbehandelingen:

• Alcoholinterventies
• Alcoholgebruik en sociale wijkteams
• Samenwerkingsverband Vroegsignalering Alcoholproblematiek
• Alcohol, drugs, en een licht verstandelijke beperking

Meer over alcohol en psychische problemen:

• Alcohol en ADHD
• Alcohol en depressie
• Alcohol en angststoornissen
• Alcohol en suïcidaliteit

Drugs

Drugsgebruik brengt risico’s met zich mee, maar dit kan verschillen per middel. Het kan bijvoorbeeld leiden tot acute paniekaanvallen of gezondheidsschade op de lange termijn. Jongeren zijn extra kwetsbaar voor de gevolgen van drugs, omdat hun hersenen nog in ontwikkeling zijn. Drugsgebruik kan dit proces verstoren. Hierdoor zijn bijvoorbeeld jongeren die blowen ook kwetsbaarder voor het ontwikkelen van schizofrenie. Het wordt daarom afgeraden om drugs te gebruiken.

Meer over behandelingen bij middelengebruik:

• Erkende interventies bij middelengebruik
• ICan webapp voor minder blowen

Meer over de gezondheidsrisico’s van drugs:

• Drugs: monitoring, preventie en harm reduction
• Gevolgen van drugsgebruik
• Alcohol, drugs en een licht verstandelijke beperking
• Praktijkstandaard problematisch middelengebruik
• Opvoeding en middelengebruik
• 10 tips voor ouders

De relaties die iemand heeft, vormen samen een sociaal netwerk. Het gaat om naaste contacten (familie en vrienden), maar ook om minder hechte relaties (klasgenoten of teamgenoten). De invloed van sociale relaties op zowel de fysieke als de psychische gezondheid van mensen is groot. Positieve relaties hebben zowel een beschermend effect als een verminderend effect op gezondheidsproblemen. Een sociaal netwerk kan ook negatieve invloed hebben, wanneer er bijvoorbeeld binnen het netwerk onjuiste gezondheidsinformatie verspreid wordt of wanneer er ongezonde gewoontes zijn. Ook kunnen sociale relaties leiden tot stress als ze veel verplichtingen met zich meebrengen of wanneer het onveilig is (Winsemuis, Ballering, Scheffel & Schoorl, 2016).

Het sociale netwerk beïnvloedt rookgedrag, alcoholgebruik, gewicht en fysieke activiteiten. Ook kan het sociale contact zelf fysieke reacties van het lichaam oproepen. Meer sociale steun zorgt voor een lagere bloeddruk, een lagere hartslag, minder serumcholesterol, minder stressreacties en betere immuunreacties (Savelkoul, Hagedoorn & Sanderman, 2011). Ook blijkt uit onderzoek dat mensen die bevredigende sociale relaties hebben, langer leven dan mensen met slechte of ontoereikende relaties. Dit effect is te vergelijken met het stoppen met roken, en het is zelfs groter dan het effect van het voorkomen van overgewicht en onvoldoende lichaamsbeweging (Holt-Lunstad, Smith, & Layton, 2010).

Om deze redenen is het versterken van het sociale netwerk helpend voor het fysieke- en mentale welzijn. Dit kan met behulp van interventies die gericht zijn op sociale problemen of vaardigheden. Lees hieronder meer over interventies en het sociale netwerk:

• Databank effectieve interventies gericht op sociale problemen en vaardigheden
• Onderzoek: Specifieke interventies gericht op het vergroten van sociale deelname zijn succesvol
• Dossier: wat werkt bij sociaal en gezondheid
• Dossier: versterken van eigen kracht en sociaal netwerk

Boer, M., van Dorsselaer, S., de Looze, M., de Roos, S. e.a. (2022). HBSC 2021. Gezondheid en welzijn van jongeren in Nederland . Utrecht: Universiteit Utrecht, Trimbos instituut, Sociaal en Cultureel Planbureau.

Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) (2022, 28 mei). Leefstijl, preventief gezondheidsonderzoek; persoonskenmerken, 2014-2021. Geraadpleegd van Centraal Bureau voor de Statistiek (2022). Beweeggedrag jeugd.

Gezondheidsraad. Beweegrichtlijnen 2017. Den Haag: Gezondheidsraad, 2017; publicatienr. 2017/08.

Firth, J., Solmi, M., Wootton, R. E., Vancampfort, D., Schuch, F. B., Hoare, E., … & Stubbs, B. (2020). A meta‐review of “lifestyle psychiatry”: the role of exercise, smoking, diet and sleep in the prevention and treatment of mental disorders. World Psychiatry, 19(3), 360-380.

Bosch, A. et al (2020). A two-arm randomized controllerd trial comparing the short- and long-term effects of an elimination diet and a healthy diet in children with ADHD (TRACE study) (2020). BMc Psychiatry 20, 262. https://doi.org/10.1186/s12888-020-02576-2

Effect van aangepast dieet op ADHD? Voorlopige resultaten. (2022, 27 april) ADHD Netwerk. Geraadpleegd op 24 april 2023, van Effect van aangepast dieet op ADHD ? voorlopige resultaten – Stichting ADHD Netwerk

Holt-Lunstad, J., Smith, T.B., & Layton, J.B. (2010). Social relationships and mortality risk: A meta-analytic review. PLoS medicine 7 (7): 859-879.

Savelkoul, M., & Tilburg, van, T.G. (2010). Eenzaamheid: Wat is de relatie met ziekten? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM.

Westreich, L. M. (2005). Alcohol and mental illness. Primary Psychiatry, 12(1), 41-46.

Winsemuis, A., Ballering, C., Scheffel, R., & Schoorl, R. (2016). Wat werkt bij sociaal en gezond? Over de bijdrage van sociale factoren bij gezondheid. Utrecht: Movisie. Geraadpleegd op 24 april 2023, van Wat-werkt-dossier-Sociaal-en-gezond [MOV-11388262-1.2].pdf (movisie.nl)

Samen werken aan gezondheid
GGz Centraal ontwikkelde een infographic over hoe je gedragsverandering kunt veroorzaken bij iemand met een ongezonde leefstijl met behulp van een integraal professioneel team.

Wacht @ctief
Wacht @ctief is een online programma voor mensen die zijn aangemeld bij Lentis en nog wachten op hun intakegesprek. Dankzij Wacht @ctief krijgen zij de mogelijkheid om via betrouwbare informatie alvast zelf aan de slag te gaan met hun klachten.

Leefstijltrainingen bij Lentis
Lentis biedt een aantal leefstijltrainingen aan. Er zijn trainingen voor stressregulatie, beweging en communicatie. Ook is er een mogelijkheid om individuele leefstijlcoaching te volgen.

GGz Centraal
GGz Centraal biedt specialistische hulp aan mensen met psychische problemen. Ze schenken ook veel aandacht aan leefstijl en hebben daar verschillende producten over ontwikkeld, zoals een boek, onderzoek en een podcast.

Waardenetwerk verslaving en gezonde leefstijl
Het Waardenetwerk verslaving en gezonde leefstijl biedt professionals de mogelijkheid om elkaar te ontmoeten, op de hoogte te blijven van nieuwe ontwikkelingen en het biedt een toolbox aan rondom leefstijl.

Lerend netwerk leefstijl en somatische gezondheid (Phrenos)
Het netwerk leefstijl en somatische gezondheid richt zich op het verkrijgen van meer kennis, het ondersteunen van kennisuitwisseling en het faciliteren van verbeteringen in de praktijk op het gebied van leefstijl en somatische gezondheid bij mensen met psychische problemen.

GGz Centraal onderzoekt lichamelijke gezondheid en leefstijl
GGz Centraal doet regelmatig wetenschappelijk onderzoek naar lichamelijke gezondheid en leefstijl.

Promotieonderzoek van Jeroen Deenik
Jeroen Deenik heeft onderzoek gedaan naar patiënten die langdurig opgenomen zijn vanwege een ernstige psychische aandoening (EPA), en het gebrek van een gezonde leefstijl binnen ziekenhuizen waar zij verblijven. Het promotieonderzoek belicht onderwerpen als beweging en gerelateerde psychologische factoren, de invloed van geïntegreerde leefstijlbehandeling op de gezondheid van mensen met een EPA op de lange termijn en een evaluatie van de implementatie in de dagelijkse praktijk.

>>MOVEMENTSS: Karakter UC onderzoekt een leefstijlbehandeling
Karakter onderzoekt de effecten van een intensief multidisciplinair programma voor gezinnen met kinderen die een psychische kwetsbaarheid hebben. Het programma is gericht op beweging, optimalisatie van voeding, verbetering van slaap en minder schermgebruik. Lees hier het interview met Jet Muskens, projectleider van het onderzoek.

TRACE: dieet en voeding bij ADHD
TRACE is een onderzoek naar de effecten van voeding op ADHD. Er wordt onderzocht of een dieetbehandeling een positief effect op ADHD klachten heeft bij kinderen.

Keer Depressie Om, met leefstijl als medicijn door Wiepke Cahn
Met het project Keer Depressie Om worden jongvolwassenen met een depressie, die daar ook medicatie voor gebruiken, begeleid met een intensief leefstijlprogramma om hun leefstijl gezonder te maken. Voeding, beweging, ontspanning en slaap worden bij dit project voor het eerst in de praktijk ingezet als behandeling.

Handboek Leefstijlpsychiatrie
Het handboek biedt een overzicht van wetenschappelijke kennis, ervaringsverhalen en best practices op het gebied van leestijlpsychiatrie. Geschreven door Wiepke Cahn, Jeroen Deenik en Jentien Vermeulen.

Leefstijl als transdiagnostische factor in de GGZ
Dit is een verkorte weergave van het nascholingsartikel. Het gaat over de koppeling tussen de belangrijkste leefstijlfactoren en een transdiagnostische definitie. Er wordt onder andere een theoretische verklaring gegeven over waarom deze factoreninvloed hebben op het ontstaan en voortduren van psychopathologie, en dat behandeling van deze factoren het beloop van psychopathologie gunstig beïnvloed. Geschreven door Rogier Hoenders en Bas van Heycop ten Ham.

Leefstijl als medicijn in de psychiatrie
Dit artikel over het verbeteren van leefstijl bij mensen met een psychiatrische aandoening verscheen in het tijdschrift voor psychiatrie. Geschreven door Jeroen Deenik, Jentien Vermeulen, Roel Mocking, E. van Assche en Wiepke Cahn.

Naar meer sportparticipatie van jongeren in het vmbo
Dit e-book van het Kenniscentrum Sport & Bewegen geeft meer achtergrondinformatie over hoe je als professional jongeren op het vmbo aan het sporten kan krijgen. Uit onderzoek blijkt dat vmbo’ers minder sporten dan jongeren op andere onderwijsniveaus, waardoor het van belang is om deze groep extra te stimuleren.

Podcast: Innovatie en vernieuwing in de ggz
Aflevering vier in deze podcastserie van GGz Centraal gaat over leefstijl in de ggz als belangrijke aanvulling op de reguliere behandeling. Met Jeroen Deenik.

Serious game voor gezonde leefstijl
GGz Centraal werkt aan een prototype voor een game over het bereiken van een gezonde leefstijl. De serious game is bedoeld voor jongeren met een psychiatrische aandoening en wordt ontwikkeld om te helpen bij het aanleren en behouden van een gezonde leefstijl.

Festival van de Leefstijl
Elk jaar organiseert de Nederlandse ggz het festival van de leefstijl. Het is een dag om vakgenoten te ontmoeten die allemaal bijdragen aan een gezonde leefstijl in de behandeling.

Deeltijdopleiding Leefstijl in de ggz
Tijdens deze opleiding doe je nieuwe wetenschappelijke kennis op over leefstijlfactoren zoals bewegen, middelengebruik, voeding en ontspanning. Daarbij is er specifieke aandacht voor de wisselwerking tussen leefstijl en psychiatrische medicatie.

Leertraject over leefstijl van de GGZ Ecademy
Hoogleraar Wiepke Cahn, hoogleraar lichamelijke gezondheid bij psychiatrische aandoeningen, en Jeroen Deenik, gezondheidspsycholoog en gepromoveerd op leefstijlgedrag, delen hun kennis is in deze e-learningmodule.

Online cursus leefstijlinterventies
E-Infuse heeft in samenwerking met de Federatie Medisch Specialisten (FMS) deze online cursus ontwikkeld. Waar er uitleg wordt gegeven over leefstijlinterventies en er worden ook handvatten aangeboden om deze in praktijk te brengen.

Masterclass leefstijlpsychiatrie
In deze masterclass krijg je een overzicht van de huidige stand van zaken op het gebied van leefstijlpsychiatrie. Tijdens de masterclass komen onderwerpen als voeding, slaap, beweging, middelengebruik en zingeving aan bod.