In dit dossier vind je betrouwbare kennis over kinderen van ouders met een kwetsbaarheid (KOPP, KOV, KOVB en kindvanauti). Wanneer een ouder psychische- of verslavingsproblemen heeft, of een licht verstandelijke beperking of autisme, kunnen hun kinderen hierdoor zelf klachten ervaren. Professionals in de jeugd-ggz krijgen in dit kennisdossier inzicht en hulpmiddelen aangeboden om deze kinderen te herkennen en hulp te bieden.
Heb je vragen, mis je informatie of heb je een suggestie? Laat dan een reactie achter via het formulier onderaan deze pagina.
Er is steeds meer aandacht voor Kinderen van Ouders met een Verstandelijke Beperking (KOVB) en kinderen van ouder(s) met autisme (kindvanauti). Hier is nog niet veel betrouwbare informatie over beschikbaar. Er is overlap met de KOPP/KOV-kinderen. Er zijn ook grote verschillen, waardoor KOVB- en kindvanauti-kinderen mogelijk gebaat zijn bij een andere aanpak en andere hulpmiddelen.
Wat is KOPP/KOV?
KOPP/KOV (voorheen KOPP/KVO) staat voor Kinderen van Ouders met Psychische Problemen (KOPP) en Kinderen van Ouders met Verslavingsproblematiek (KOV). Het kan gaan om één of beide ouders.
Naast minderjarige KOPP/KOV (0-18 jaar), zijn er ook jongvolwassenen (18-24 jaar) en volwassenen (vanaf 24 jaar) met ouders die psychische problemen hebben of die een verslaving hebben. Dit dossier richt zich op de minderjarige KOPP/KOV.
Bij psychische problemen kan voor deze kinderen gedacht worden aan depressie, angst, schizofrenie en persoonlijkheidsstoornissen, zoals borderline. Onder verslavingsproblemen verstaan we alcohol-, drugs- en gedragsverslaving, zoals gamen en gokken.
Prevalentie
Nederland telt jaarlijks 405.000 ouders met een psychische stoornis en/of verslaving. Deze ouders hebben tezamen 577.000 kinderen onder de 18 jaar (KOPP/KOV-kinderen). Daarvan zijn 423.000 kinderen 12 jaar of jonger. Per 10.000 inwoners hebben naar schatting 350 kinderen onder de 18 jaar een ouder met een psychische stoornis en/of een verslaving. Deze aantallen vormen een ondergrens en zijn afkomstig uit het NEMESIS-2 onderzoek naar psychische stoornissen onder de Nederlandse bevolking.
Risicofactoren en beschermende factoren
Het is van belang om KOPP/KOV-kinderen zo vroeg mogelijk in beeld te krijgen. Ze lopen namelijk een groter risico om vroeg of laat psychische problemen en/of een verslaving te ontwikkelen dan kinderen van ouders zonder psychische en/of verslavingsproblemen. Beschermende factoren kunnen daarentegen weerbaarheid bij het kind creëren. Het Trimbos-instituut belicht de signalen, risico- en beschermende factoren in een factsheet over KOPP/KOV.
Minderjarige KOPP/KOV-kinderen doen vijf keer vaker een beroep op de gespecialiseerde jeugd-ggz dan kinderen van ouders zonder psychische problemen. Nederlands onderzoek van Havinga e.a. (2017) toont aan dat 65% van de kinderen van ouders met een depressie en/of angststoornis op 35-jarige leeftijd zelf een depressie en/of angststoornis heeft of heeft gehad.
Binnen de totale KOPP/KOV-groep is het risico op een stoornis het grootst bij:
- meisjes en vrouwen;
- kinderen van wie beide ouders een psychische stoornis hebben;
- kinderen van ouders die op jonge leeftijd een depressie en/of angststoornis kregen;
- kinderen uit een minder goed functionerend gezinssysteem.
Beschermende factoren voor het kind bestaan uit:
- ondersteuning door de andere ouder;
- goede sociaal-emotionele, cognitieve en probleemoplossende vaardigheden;
- heldere kijk van het kind op de situatie en de problemen die zich voordoen;
- goede ouder-kind interactie;
- sociale steun uit de omgeving.
Het Trimbos-instituut geeft een overzicht van risicofactoren en beschermende factoren die invloed hebben op het wel of niet ontwikkelen van psychische problematiek en verslavingsproblematiek onder KOPP/KOV-kinderen.
Signalen KOPP/KOV-problematiek
- Het kind zorgt voor de ouder (rolomkering/parentificatie).
- Het kind wil geen vriendjes mee naar huis nemen.
- Het kind heeft gevoelens van schaamte en schuldgevoelens.
- Het kind cijfert zichzelf weg.
- Het kind heeft beperkte sociaal-emotionele vaardigheden (copingvaardigheden).
- Het kind verzuimt school.
- Het kind ervaart separatieangst.
De signalen die op problemen wijzen, uiten zich in elke leeftijdsfase anders. Het Trimbos-instituut geeft een overzicht van signalen per leeftijdscategorie.
Voor professionals
KOPP/KOV en/of hun ouders kunnen via verschillende routes in beeld komen. De hulproutekaart van het Trimbos-instituut laat zien via welke routes.
Wat kun je doen als professional?
Psychische aandoeningen en/of verslavingsproblemen van ouders kunnen ingrijpende gevolgen hebben voor hun kinderen. Structureel aandacht voor KOPP/KOV is daarom van groot belang. Op de website van het Trimbos-instituut staat beschreven hoe je als professional op verschillende manieren ondersteuning kan bieden, van signalering van problemen tot het doorverwijzen.
Hulpmiddelen
Professionele hulp is gericht op het verminderen van de risicofactoren en versterken van de beschermende factoren van de KOPP/KOV. Hiervoor wordt een zogeheten risico-inschatting gemaakt. Er zijn verschillende richtlijnen en instrumenten ontwikkeld die ondersteuning kunnen bieden aan professionals.
- De GGZ-standaard over KOPP/KOV biedt handvatten voor de ondersteuning van het kind, ouder en gezin en hun leefomgeving in verschillende fase van het leven.
- De Richtlijn voor jeugdhulp en jeugdbescherming over KOPP/KOV geeft ondersteuning voor het dagelijks werk aan professionals uit de jeugdhulp en jeugdbescherming. Deze richtlijn doet aanbevelingen op basis van wetenschappelijke kennis, praktijkkennis en ervaringskennis.
- De Kindcheck houdt in dat professionals bij ouders nagaan of zij voor minderjarige kinderen zorgen en of de kinderen daar veilig kunnen opgroeien door middel van een korte vragenlijst. Professionals worden geacht de kindcheck uit te voeren wanneer problemen van een volwassen cliënt de gezondheid, het welzijn of de veiligheid van minderjarige kinderen ernstig kunnen bedreigen. Dat geldt in de GGZ, de verslavingszorg, maar bijvoorbeeld ook in het ziekenhuis wanneer er sprake is van een overdosis of een suïcidepoging van een volwassene. Mochten er op basis van de antwoorden op de kindcheck twijfels ontstaan over de veiligheid van de thuissituatie dan kan er een melding worden gedaan bij Veilig Thuis. Zij onderzoeken daarna of er sprake is van onveiligheid in de opvoedsituatie en leiden door naar passende hulpverlening voor de ouder en gezinsleden. Uit de praktijk blijkt dat sommige hulpverleners het nog lastig vinden om de kindcheck toe te passen. De invloed van ouderproblematiek op het kind lijkt een kwetsbaar thema. Dit lijdt tot nog beperkte mate van doorverwijzingen naar KOPP/KOV-groepen.
- De lijst voor Screening en Interventie Keuze (SIK-lijst) kan worden gebruikt om een goede risico-inschatting te kunnen maken.
Hulpverleningsaanbod
KOPP/KOV-groepen
Preventie-afdelingen van GGZ- en verslavingszorginstellingen organiseren bijeenkomsten voor kinderen van ouders met psychische en/of verslavingsproblemen. Deze KOPP/KOV-groepen zijn er voor alle leeftijdsgroepen. Zo zijn er kinder-, puber- en (jong)volwassengroepen, oudercursussen, brusjes groepen (broer(tje) of zus(je) van) en groepen voor moeder-baby-ondersteuning.
De groepen omvatten over het algemeen 8 bijeenkomsten van 1,5 uur die wekelijks plaatsvinden. Thema’s die besproken worden, zijn bijvoorbeeld psycho-educatie, loyaliteit, uiten, benoemen en herkennen van gevoelens, sociaal netwerk, omgaan met lastige situaties en opkomen voor jezelf. Ook is er meestal een ouderbijeenkomst en een terugkombijeenkomst.
Door middel van de groepssetting kunnen er meerdere thema’s besproken worden dan in individuele gesprekken. Daarnaast is er tegelijkertijd ook ruimte voor lotgenotencontact.
Ter ondersteuning hiervan zijn er draaiboeken ontwikkelt voor tienergroepen en jongerengroepen:
Draaiboek Tienergroep: https://www.trimbos.nl/aanbod/webwinkel/af0421-draaiboek-tienergroep-kopp-kvo/
Werkboek Tienergroep: https://www.trimbos.nl/aanbod/webwinkel/af2028-werkboek-tienergroep-kopp-kov/
Draaiboek Jongerengroep: https://www.trimbos.nl/aanbod/webwinkel/af2108-draaiboek-jongerengroep-kopp-kov/
Werkboek Jongerengroep: https://www.trimbos.nl/aanbod/webwinkel/af2036-werkboek-jongerengroep-kopp-kov/
Preventieve individuele gesprekken
Veel GGZ- en verslavingszorginstellingen bieden naast de KOPP/KOV-groepen en trainingen ook individuele en gezinsgesprekken aan voor KOPP/KOV.
Naast individuele gesprekken met jongeren en kinderen, voeren KOPP/KOV professionals soms ook het gesprek over ouderschap met de ouders op verzoek van behandelaren.
Buitenshuisproject
Het doel van het Buitenshuisproject is om rust en ruimte in het gezin te creëren om te voorkomen dat kinderen uit huis geplaatst worden én voorkomen dat de kinderen later zelf problemen ontwikkelen. Voor ouders biedt dit mogelijkheden om te werken aan zichzelf via bijvoorbeeld het volgen van therapie.
De kinderen die deelnemen aan het Buitenshuisproject krijgen twee jaar een passend aanbod buitenshuis: kinder- of buitenschoolse opvang, sport of huiswerkbegeleiding. Daarnaast worden de gezinnen begeleid door een ‘linking-pin’. Dit is een professional die de verschillende partijen aan elkaar verbindt, zoals de gemeente, de opvang, school en de behandelaren van de ouder. De linking-pin én de medewerkers van de Buitenshuisproject-activiteit zijn getraind in trauma-sensitief werken en effectief communiceren met ouders. Zo kunnen ze de kinderen passende ondersteuning geven.
De pilot fase van het project is na 2 jaar afgerond. Hieraan deden 10 gemeenten mee. De eerste opbrengsten van het project zijn positief. Zowel het welbevinden van de ouders als het gezinsklimaat verbeterden significant van voor- naar nameting.
Interesse in het Buitenshuisproject? Neem dan contact op met het Buitenshuisproject team via buitenshuisproject@trimbos.nl en lees meer op buitenshuisproject.nl
Programma Verslaving & Ouderschap (PVO)
De PVO-methode focust op de opvoedingssituatie van ouders die in behandeling zijn voor verslavingsproblematiek of psychische problemen. Ouderschap bespreekbaar maken en ouders versterken in hun ouderrol zijn hierbij essentieel. De werkwijze is zowel gericht op het in kaart brengen van opvoedingsvragen- en ervaringen van de ouder, als ook zicht krijgen op de gezinssituatie en de ontwikkeling van de kind(eren).
Het handboek voor professionals in de verslavingszorg en geestelijke gezondheidszorg Programma Verslaving & Ouderschap biedt ondersteuning aan professionals die werken met deze doelgroep bij het tijdig signaleren, bespreekbaar maken en aanpakken van opvoedingsvragen en problemen.
Online trainingen
Kopstoring is er voor jongeren van 16-25 jaar.
Voor de ouders verzorgt KopOpOuders (Trimbos) een Online groepscursus en een Zelfhulpcursus.
Samenwerken
Als professional sta je er niet alleen voor. Om adequate preventie, zorg en begeleiding te kunnen bieden is samenwerking met lokale en regionale partijen essentieel.
Het Trimbos-instituut geeft tips hoe je kan samenwerken met de verschillende partijen: ketenzorgpartners, ouders, naasten, gemeenten, zorgverzekeraars en beroepsgroepen en -verenigingen.
Scholing
Zie het overzicht van KOPP/KOV trainingen van het Trimbos-instituut.
Onderzoek
Door onderzoek leren we de doelgroep beter te herkennen en leren hoe we hun behoeften en vragen beter kunnen inschatten, zodat deze ouders en kinderen gepast geholpen worden. Om uiteindelijk te voorkomen dat de kinderen zelf psychische problemen ontwikkelen en ervoor te zorgen dat het ontstaan tijdig herkend wordt.
Het MARIO-onderzoek (Mood and Resilience in Offspring) besteedt uitgebreid aandacht aan de verschillende leeftijdsgroepen (10-25 jaar). Lees meer over het MARIO-project.
Trimbos-instituut: dossier KOPP/KOV
Voor kinderen en jongeren en ouders
Verwijs kinderen, jongeren en ouders ook naar de websites KOPPsupport en KopOpOuders voor onder andere informatie over KOPP/KOV, adviezen, tips van andere ouders, tips voor kinderen en jongeren en ervaringsverhalen.
Het Trimbos-instituut geeft informatie over wat ouders, naasten en KOPP-kinderen zelf kunnen doen; informatieboekjes en -kaarten geven ondersteuning door middel van actuele informatie, ervaringsverhalen en sprekende illustraties. Voor de ouders verzorgt het Trimbos via KopOpOuders een Online groepscursus en een Zelfhulpcursus.
De Richtlijn jeugdhulp en jeugdbescherming over KOPP/KOV bevat een speciale pagina met informatie voor ouders.
Geef uitleg over KOPP/KOV met behulp van filmpjes over KOPP/KOV voor verschillende leeftijdsgroepen (4-8 jaar, 8-12 jaar, 12-16 jaar en 16-20 jaar).
Woej brengt jongeren die zorgen hebben voor of over iemand in hun directe omgeving in contact met andere jongeren die in soortgelijke situaties opgroeien.
Bronnen en Expertgroep KOPP/KOV
Bronnen
Havinga, P. J., Boschloo, L., Bloemen, A. J. P., Nauta, M. H., de Vries, S. O., Penninx, B. W. J. H., … Hartman, C. A. (2017). Doomed for Disorder? High Incidence of Mood and Anxiety Disorders in Offspring of Depressed and Anxious Patients. The Journal of Clinical Psychiatry, 78(01), e8–e17. https://doi.org/10.4088/JCP.15m09936
Expertgroep KOPP/KOV
- Ervaringsdeskundige jongeren (NJR)
- Anouk de Gee (Trimbos-instituut)
- Petra van der Meij en Marga Gerrmann (Brijder Jeugd, onderdeel van de Parnassia Groep)
- Jolanda den Hartog (Sien)
KOVB en kindvanauti
Wat is KOVB & kindvanauti?
KOVB staat voor Kinderen van Ouders met een Verstandelijke Beperking. Kindvanauti staat voor niet-autistische kinderen van ouder(s) met een stoornis in het autisme spectrum. Veel KOVB- en kindvanauti-kinderen blijven ongezien bij hulpverleners en op school, omdat zij normaal begaafd zijn en geen probleemgedrag laten zien. Hun leefsituatie kan echter wel problematisch zijn, omdat hun ouders vaak onvoldoende oog hebben voor de ontwikkeling van het kind, net als bij KOPP/KOV het geval kan zijn.
Kinderen van ouders met een verstandelijke beperking groeien op relatief jonge leeftijd hun ouders qua intelligentie voorbij. Dit levert specifieke problemen op. Daarnaast blijft ook de emotionele ontwikkeling van verstandelijk beperkte ouders achter, waardoor hun inlevingsvermogen beperkt is. Hierdoor komt de ‘ik- ontwikkeling’ van een KOVB kind in de knel. Lees meer in de brochure ‘Ik ben er ook nog’.
Qua problematiek is er overlap met de KOPP kinderen, maar er zijn ook grote verschillen. Toch voelen KOVB en kindvanauti weinig aansluiting met de ‘reguliere’ KOPP-problematiek, zo vertellen zij in een gesprek tussen een lid van de werkgroep KOVB (sien.nl) en een vrijwilliger van kindvanauti (kindvanauti.nl): lees het naslagwerk van het hele gesprek.
Omdat het opgroeien voor deze kinderen heel ingrijpend kan zijn vraagt Sien om erkenning en herkenning van deze doelgroep in een position paper. Sien en Trimbos-instituut informeren en adviseren (zorg)professionals in een folder over de opvoedsituatie van KOVB over hoe ze deze kinderen het beste kunnen ondersteunen. Let daarbij bijvoorbeeld op adequate verzorging, veilige fysieke omgeving, interesse, affectief klimaat en meer. Op de website van het Trimbos-instituut vind je ook meer informatie, tips en handige tools om als professional de KOVB-groep te ondersteunen.
Prevalentie
Er zijn geen cijfers bekend over het aantal KOVB en kindvanauti. Aangezien er ongeveer 1 miljoen volwassenen met een LVB zijn, zijn er naar verwachting wel duizenden KOVB kinderen. Maar omdat mensen met een LVB nergens geregistreerd staan en ook lang niet altijd gediagnosticeerd zijn, is niet te achterhalen hoeveel (normaal begaafde) kinderen zij hebben. Ook over de hoeveelheid kindvanauti kinderen zijn geen cijfers bekend.
Risicofactoren en beschermende factoren
Het is van belang om KOVB zo vroeg mogelijk in beeld te krijgen. Ze lopen namelijk een groter risico om vroeg of laat psychische problemen en/of een verslaving te ontwikkelen dan kinderen van ouders zonder psychische en/of verslavingsproblemen. Lees meer hierover op de website van het NJi.
Scholing
De steungroep KOVB van Sien organiseert workshops voor professionals, waarbij het ervaringsverhaal centraal staat. In samenwerking met de CHE organiseert Sien een masterclass over KOVB genaamd ‘Perspectief van het kind’.
Voor kinderen, jongeren en ouders
Voor de KOVB doelgroep zijn er nog weinig hulpmiddelen beschikbaar. Wel is er het boekje Kijk mij eens. Dit kinderboek is speciaal voor kinderen van 8 tot 10 jaar die bij ouders met een verstandelijke beperking opgroeien.
Sien is een website met een pagina voor kinderen met verstandelijk beperkte ouders.
Ouder van mijn Ouders biedt informatie en hulp voor kinderen van ouders met een verstandelijke beperking en naasten.
De informatiekaart Autisme van het Trimbos-instituut kan ouders helpen bij het aangaan van een gesprek met hun kind (8-14 jaar) over hun autisme.
