Goede ondersteuning van het voorveld valt of staat met goede samenwerking. Vertrouwen blijkt daarbij één van de belangrijkste elementen te zijn. Het vertrouwen in elkaar als professionals is echter niet direct aanwezig; kennismaken en elkaar goed leren kennen kost tijd, energie en geld.

In het voorveld werken bijna altijd meerdere partijen samen, zoals huisartsenpraktijken, wijkteams en jeugd-ggz-instellingen. Het thema samenwerking speelt dus bij alle varianten van ondersteuning een belangrijke rol, al kan de mate waarin partijen samenwerken variëren. Huisartsen geven bijvoorbeeld aan dat zij het belangrijk vinden om te weten wie er in een wijkteam werkt, voordat zij hun patiënten naar iemand uit dat team verwijzen.

Het kan helpen als lokale teams de opdracht krijgen om regelmatig actief contact te leggen met huisartsen in de omgeving (als onderdeel van hun takenpakket). Wanneer één contactpersoon namens het team aanspreekpunt is voor huisartsen ontstaat er snel en gemakkelijk onderling contact. Deze contactpersoon kan tegelijkertijd de verbinding verzekeren tussen de medische wereld en het sociale domein.

In een andere vorm kan een POH-Jeugd die verbinding waarborgen. Andersom kan het ontbreken van persoonlijk contact met een wijkteam huisartsen ervan weerhouden naar hen door te verwijzen. Laagdrempelige mogelijkheden voor contact zijn daarom essentieel voor goede ondersteuning in het voorveld. Heldere (werk)afspraken over de samenwerking helpen daarbij.

Ervaringen vanuit de varianten

CJG Praktijkondersteuner Jeugd regio Kennemerland: “We zeggen tegen huisartsen dat het fijn is dat ze een kamer beschikbaar stellen, maar dat het pas echt gaat werken als je samen een kop koffie drinkt. In de praktijken waar dat het minst gebeurt, verloopt de samenwerking moeizamer.”

Bekijk deze variant

Extr@Utrecht: “Goede samenwerking tussen de verschillende betrokken partijen is een van de belangrijkste succesfactoren van Extr@Utrecht. Dat is ook de reden dat Extr@Utrecht teams bij de buurtteams in hetzelfde gebouw zitten. Die nabijheid wordt van beide kanten erg gewaardeerd. Doordat je elkaar leert kennen, ook bij de gezamenlijke lunch, groeit het vertrouwen in elkaars manier van werken en in de samenwerking loont dit ook.”

Bekijk deze variant

POH-Jeugd regio Maastricht: “De samenwerking is heel belangrijk en wordt gestimuleerd vanuit de functie. De POH heeft heel bewust contact gezocht met de huisartsen om elkaar goed te leren kennen in het begin. Persoonlijk contact heeft een grote meerwaarde. Zo blijf je in het vizier en word je gevonden.”

Bekijk deze variant

Huisartsen zijn vaak het eerste aanspreekpunt voor ouders en hun kinderen (en bij kinderen van 0 tot 4 jaar ook de JGZ). Huisartsen willen graag terugkoppeling ontvangen wanneer zij doorverwijzen naar bijvoorbeeld een wijkteam of een kinder- en jeugdpsychiater, maar dit gebeurt lang niet altijd.

Volgens de Jeugdwet mogen huisartsen, jeugdartsen en medisch specialisten indiceren voor niet rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp, zoals jeugd-ggz. Gemeenten mogen daar echter ook anderen voor aanwijzen, bijvoorbeeld een wijkteam. De wensen over terugkoppeling zijn verschillend, maar hoe dan ook moet de verwijzer en/of eindverantwoordelijke altijd op de hoogte gebracht worden van het beloop na verwijzing. Dit is belangrijk om de continuïteit van zorg te waarborgen.

In sommige gemeenten is de huisarts eindverantwoordelijk voor de zorg die een ondersteuner (bijvoorbeeld een POH) levert, terwijl die verantwoordelijkheid in andere gemeenten nooit bij de huisarts ligt. De organisatie waar ondersteuners zijn aangesteld draagt juridische verantwoordelijkheid voor bijvoorbeeld naleving van de AVG. Individuele professionals hebben daarnaast altijd hun eigen beroepscodes en daarmee een eigen professionele verantwoordelijkheid.

Hoe de verantwoordelijkheden en rollen ook geregeld zijn, het is belangrijk dat hierover duidelijkheid is voor alle partijen.

Ervaringen vanuit de varianten

CJG Praktijkondersteuner Jeugd regio Kennemerland: “Iedereen heeft een eigen beroepsverantwoordelijkheid, maar iedereen draagt ook een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de zorg aan de cliënt”

Bekijk deze variant

POH-GGZ Kind & Jeugd Purmerend: “Er vindt niet altijd terugkoppeling plaats vanuit instellingen waarnaar wordt doorverwezen. ‘Daar is wel behoefte aan om zo een patiënt te kunnen volgen en erachter te komen of een hypothese klopt.’ Er moet een slag gemaakt worden op de terugkoppeling, omdat het nuttige informatie oplevert.”

Bekijk deze variant

Extr@Utrecht: “De leden van het Extr@Utrecht team hebben ieder hun eigen verantwoordelijkheid. Bij twijfel kan je altijd collega’s consulteren maar het is aan jou om dat te organiseren. Bij een aantal mensen die wat minder expertise hebben is er werkbegeleiding georganiseerd.”

Bekijk deze variant

De eisen aan ondersteuners in het voorveld lopen uiteen. Verschillen bestaan tussen varianten van ondersteuning, maar ook binnen een variant worden verschillende voorwaarden gesteld aan de vaardigheden, ervaring en opleiding van een professional.

Er is dus geen eenduidige, goed onderbouwde profielschets van ondersteuners voor jeugd (van de POH-GGZ voor volwassenen is die er bijvoorbeeld wel). Het is de vraag of het wel mogelijk of wenselijk is om een algemeen profiel op te stellen, gezien de variatie van contexten waarin ondersteuners werken. In zo’n algemene beschrijving zouden die verschillen in context in ieder geval expliciet ruimte moeten krijgen.

De invulling van een functieprofiel hangt onder meer af van de behoeften in een wijk. Een ervaren verpleegkundige kan in de ene wijk een geschikte praktijkondersteuner zijn, terwijl er in een andere wijk meer behoefte is aan een specialist (zoals een gedragsdeskundige) vanwege specifieke veelvoorkomende problematiek. Het maakt ook uit of de ondersteuner af en toe extra expertise in kan schakelen.

Soms verbindt de ondersteuner verschillende partijen in het jeugddomein: huisartsen, wijkteams, gemeenten, JGZ, school, en zo voort. Die verbindende taak is soms expliciet benoemd, en sommige ondersteuners werken zowel bij de huisarts als bij het lokale team. Elders ligt de nadruk veel meer op laagdrempelige hulp en ondersteuning van huisartsen.

Opleidingsniveau en expertise van kan voor huisartsen een belangrijk punt zijn. Het is goed om hier vooraf duidelijkheid over te hebben. Het is raadzaam dat betrokken partijen (zoals huisartsen en gemeenten) samen het profiel formuleren en kandidaten werven. Ongeacht de vorm waarin de ondersteuner werkt is het waardevol om intervisie te organiseren of faciliteren, zeker in de eerste periode.

Ervaringen vanuit de varianten

CJG Praktijkondersteuner Jeugd regio Kennemerland: “Vanuit een werkgroep POH-Jeugd is een functieprofiel opgesteld. Een van de punten hieruit is dat de functie een combinatiefunctie moet zijn van verschillende werkzaamheden. De gedragswetenschappers hebben primair drie taken als praktijkondersteuners: werkbegeleiding geven aan teams, POH-Jeugd taken en losse klussen zoals beleidsontwikkeling of implementatie van richtlijnen.”

Bekijk deze variant

POH-GGZ Kind & Jeugd Purmerend: “Er is niet zoveel behoefte aan een uitgeschreven functieprofiel, juist omdat er verschillende praktijken zijn met verschillende wensen. Het enige knelpunt in de praktijk is hoeveel je zelf als POH-Jeugd doet en wanneer je doorverwijst naar anderen, maar het is de vraag of een functieprofiel daar antwoord op geeft.”

Bekijk deze variant

Specialistische Ondersteuner in de Huisartsenpraktijk (SOH): “Vanuit Karakter is een functieprofiel opgesteld. Een voorwaarde voor de SOH is dat deze ook werkzaam is in de tweede lijn, bijvoorbeeld bij Karakter.”

Bekijk deze variant

Een vraagstuk dat leeft betreft de financiering van de ondersteunende zorg in het voorveld. Waar gewerkt wordt op het snijvlak van jeugdhulp en huisartsenzorg is dat niet bij voorbaat een uitgemaakte zaak.

Wie is er verantwoordelijk voor de kosten wanneer er bijvoorbeeld een POH-Jeugd in een huisartsenpraktijk plaatsneemt? De gemeente of jeugdhulpregio (vanuit de jeugdwet), of de zorgverzekeraar (huisartsenzorg)? En bij meerdere financiers, zoals een gemeente en instelling: wie stuurt er dan formeel aan? In sommige gevallen is er een vergoeding vanuit de gemeente voor huisartsen die een POH-Jeugd aanstellen. Elders wordt de POH-Jeugd bij een regionale ondersteuningsstructuur (ROS) aangesteld. Andere vormen van ondersteuning worden vaak door een gemeente gefinancierd, of via een verdeelsleutel door meerdere gemeenten.

Voor een goede inbedding van de ondersteuning in het voorveld moeten ook zaken als privacy, gegevensuitwisseling (secure e-mail, overleg en inzage in gegevens) en aansprakelijkheid aandacht krijgen. Wie is er aansprakelijk bij detachering van een gedragsdeskundige, en in andere creatieve constructies? Is er een klachtenregeling? Dergelijke kaders zorgvuldig overwegen is belangrijk.

Ervaringen uit de varianten

Extr@Utrecht: “De pilot Extr@Utrecht is geen rechtspersoon maar is een samenwerkingsverband. De leden van het Extr@team blijven in dienst van hun oorspronkelijke instellingen. De instellingen worden gefinancierd vanuit de gemeente Utrecht. Vrijgevestigden worden rechtstreeks gecontracteerd.”

Bekijk deze variant

CJG Praktijkondersteuner Jeugd regio Kennemerland: “Iedereen heeft een eigen beroepsverantwoordelijkheid, maar iedereen draagt ook een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de zorg aan de cliënt.”

Bekijk deze variant

Het werk van ondersteuners in het voorveld brengt praktisch werkzame randvoorwaarden met zich mee. Denk aan fysieke werkruimte en toegang tot patiëntendossiers.

Professionals registreren hun werkzaamheden systematisch, onder andere om de voortgang bij te houden. Maar ondersteuners kunnen in dienst zijn bij verschillende organisaties: een gemeentelijke instelling, een huisartsenpraktijk, een opzichzelfstaand wijkteam of bijvoorbeeld een regionale ondersteuningsstructuur (ROS). Hij of zij werkt dan in verschillende dossiers. Afspraken over inzage en uitwisseling moeten dan goed worden vastgelegd, met zorgvuldige privacywaarborging voor de betreffende cliënten. In de praktijk is er vaak sprake van bureaucratie en van structuren die hiervoor niet optimaal zijn ingericht.

Ook heldere afspraken over logistieke zaken zijn belangrijk, zoals een werkplek voor een ondersteuner. Kan deze bijvoorbeeld een spreekuur houden bij de huisarts, of heeft de praktijk daar feitelijk geen ruimte voor?

Ervaringen uit de varianten

POH-Jeugd regio Maastricht: “De ICT-systemen liepen achter, maar inmiddels is er een nieuw systeem waarin de POH-jeugd registreert, dat gekoppeld is aan het HIS (huisartsensysteem). De huisartsen kunnen zo volgen wat er gebeurt bij de POH-jeugd. Er is daarnaast telefonisch overleg om te sparren als dat nodig is. Sommige praktijken bieden de POH-jeugd toegang tot het HIS, maar dit gebeurt niet standaard. […]

Er zijn veel zaken die speciaal ingeregeld moeten worden voor de POH-jeugd, vanwege de uitzonderingspositie. Dit maakt dat processen vertraagd werken.”

Bekijk deze variant

Extr@Utrecht: “Er wordt gewerkt met Jouw Omgeving. Het dossier is van de cliënt. Hij/zij bepaalt wie er inzage in heeft, en op welk dee.l Alles wat je opschrijft komt in dat dossier terecht. Dit is positief en soms ook best ingewikkeld want dat vraagt scherpheid van de hulpverlener op wat hij/zij opschrijft.

De Extr@teams zijn gehuisvest in locaties waar ook het buurtteam of CJG gehuisvest is. Dit bevordert de samenwerking. Alleen het team van Vleuten heeft nog geen ruimte; zij werken vooralsnog vanuit Leidsche Rijn.”

Bekijk deze variant

Ervaringen van jongeren en ouders uit verschillende bronnen geven weer wat voor hen belangrijke onderwerpen zijn bij verschillende varianten van ondersteuning in het voorveld. Het verdient aanbeveling om deze punten ter harte te nemen:

• Jongeren en ouders waarderen laagdrempelig contact en flexibiliteit: een ondersteuner die snel reageert, snel beschikbaar en dichtbij is, indien wenselijk op een andere locatie (zoals thuis of op school). Het is prettig als contact ook buiten kantooruren kan plaatsvinden en na sluiting van het dossier. Zo wordt de ondersteuner iemand op wie je ook later nog terug kan vallen. Laagdrempelig is ook: geholpen worden zonder gebruik van labels en ggz-classificaties.
• Vertrouwen is belangrijk, net als een goede klik met de ondersteuner. Wat draagt daaraan bij? Een ondersteuner die goed luistert, moeite voor je doet, zorgt dat je je echt gehoord voelt. En dat er ruimte en tijd is om je verhaal te doen. In het geval van een POH kan het feit dat deze een soort verlengstuk van de huisarts is vertrouwen geven.
• Jongeren en ouders vinden het belangrijk dat zij worden betrokken bij het maken van keuzes, en zorgvuldig worden ingelicht over procedures en wachttijden.
• Jongeren en ouders waarderen zorg die goed aansluit bij wat er op dat moment speelt, en waarmee je een stap verder komt. Concrete praktische adviezen worden daarbij gewaardeerd.

• Het onderzoeksrapport Jeugdhulp bij de huisarts: Onderzoek naar inzet en effect van de Praktijkondersteuner Jeugd (Spijk-de-Jonge et al., 2019) doet aanbevelingen om de functie als POH-jeugd verder te ontwikkelen. Een van de aanbevelingen beschrijft dat een POH-jeugd moet beschikken over de juiste competenties om een juiste doorverwijzing te laten plaatsvinden. Lees verder in het nieuwsbericht (Hoe) werkt jeugdhulp bij de huisarts?
• Een vijfjarige pilot in Zuid-Limburg beschreven in het rapport POH-jeugd in Maastricht-Heuvelland – Resultaten 2016-2020 laat zien dat de inzet van praktijkondersteuners leidt tot betere regionale samenwerking, betere triage in de huisartsenpraktijk en tevreden patiënten.
• Het Rapport Stelsel in groei: Een onderzoek naar financiële tekorten in de jeugdzorg (Andersson Elffers Felix, december 2020) adviseert gemeenten om de invoering van een POH-jeugd te overwegen. Het kan namelijk een grote potentiële besparing met zich meebrengen. Wel is het van belang om te investeren in goede relaties met de relevante partijen (huisartsen), gezien de grote afhankelijkheid van hun medewerking.
• De notitie Wijkteams en praktijkondersteuners in de jeugdzorg (CPB, december 2020) legt uit dat de inzet van wijkteams of praktijkondersteuners bij de huisarts (POH’s) nog niet leidt tot een vermindering van het aantal kinderen in gespecialiseerde tweedelijnsjeugdzorg. Toch wil dit niet zeggen dat de inzet van wijkteams of POH’s geen maatschappelijke waarde heeft. Mogelijk worden kinderen doorverwezen naar beter passende specialistische zorg. Of wordt het effect pas de komende jaren zichtbaar.