Psychostimulantia geven een overtuigend resultaat indien ODD of CD is gediagnosticeerd met comorbide ADHD.

Effectiviteit

In een studie naar het effect van methylfenidaat bij een groep kinderen met ADHD symptomen en disruptieve symptomen bleek allereerst dat de disruptieve symptomen bij veel kinderen afnamen (Taylor et al., 1987). Bovendien was het niet zozeer de diagnose ADHD die dit effect voorspelde dan wel de mate van hyperactiviteit. Echter, bij kinderen met nauwelijks symptomen van ADHD was methylfenidaat niet effectief. De studie suggereert dat psychostimulantia niet alleen effectief kunnen zijn bij kinderen met ODD of CD en ADHD maar ook bij kinderen met ODD of CD en veel symptomen van ADHD, maar zonder formele diagnose van ADHD. In dezelfde lijn bleek uit het artikel van Biederman et al. (2007) naar het effect van atomoxetine dat de afname van de ODD symptomen sterk samenhing met de afname van de ADHD symptomen.

Een studie van Jensen et al. (2001) bij kinderen in de schoolleeftijd met ODD of CD en een studie van Greenhill et al. (2006) bij kleuters met ODD tonen dat het effect van methylfenidaat op ADHD symptomen gelijk blijft in geval van comorbiditeit met ODD of CD. Ten tweede bleek uit de studie van Jensen et al. (2001) ook een duidelijk positief effect van methylfenidaat op oppositionele en agressieve symptomen.

Klein e.a. (1997) onderzochten kinderen en adolescenten met CD, waarvan 2/3 ook ADHD had. Hieruit bleek een duidelijk effect van methylfenidaat op antisociaal gedrag, onafhankelijk van ADHD symptomen.

Uit het onderzoek van Gadow e.a. (2008) bij kinderen met ADHD en een chronische ticstoornis met of zonder ODD, bleek methylfenidaat een effect te hebben op ODD symptomen.

Conner e.a. (2002) hebben een meta-analyse van 28 studies uitgevoerd naar het effect van psychostimulantia op agressief gedrag bij kinderen met primair ADHD. Naast de positieve effecten van deze medicatie op ADHD is er ook een positief effect gevonden van deze medicatie op agressief gedrag dat gerelateerd is aan ADHD. Stimulantia bleken een groot effect te hebben op openlijke (overte) agressie (effectgrootte .83) en een matig groot effect op heimelijke (coverte) agressie (effectgrootte .69). In studies bij kinderen met primair ADHD werd het effect op openlijke agressie minder naarmate vaker ODD of CD voorkwam.

Bovengenoemde studies hadden betrekking op de kortwerkende vorm van methylfenidaat of een ander kortwerkend psychostimulans. In de studie van Sinzig e.a. (2007) werd het effect van een lang-werkend methylfenidaat op ODD en CD symptomen onderzocht bij kinderen en adolescenten met ADHD van wie 58% ODD of CD had. Behalve een effect op ADHD symptomen werkte dit ook bij symptomen van ODD en CD. De effect size voor agressief gedrag ’s morgens op school, gerapporteerd door de leraren, was groot (d = 1,0) , maar de effect size voor agressief gedrag ‘s middags, gerapporteerd door de ouders, was lager (d = 0,4). De effect size voor ernstiger agressie symptomen was ook lager.

Concluderend zijn er voldoende aanwijzingen om te stellen dat psychostimulantia effectief zijn bij de behandeling van ODD en CD als comorbiditeit met ADHD wordt vastgesteld of als er veel symptomen van ADHD voorkomen (Turgay e.a., 2009; Matthys & Lochman, 2018).

Belangrijke informatie

Bijwerkingen

De meest voorkomende bijwerkingen (10-15%) zijn inslaapproblemen, eetlustvermindering, hoofdpijn, maagpijn en prikkelbaarheid in placebogecontroleerde studies (Barkley e.a, 1990). Sommige kinderen ontwikkelen tics.

Gebruiksgemak

Van methylfenidaat zijn meerdere formuleringen met verschillende werkingsduren op de Nederlandse markt beschikbaar. Dexamfetamine werkt ongeveer 4-6 uur.

Toepasbaarheid

Methylfenidaat kan van “6 tot 80 jaar” worden voorgeschreven. Het wordt tegenwoordig ook aan kinderen jonger dan 6 jaar voorgeschreven met goed effect. Dit dient wel ingesteld te worden door een ervaren kinder- en jeugdpsychiater of kinderarts. Methylfenidaat is minder werkzaam bij kinderen met een lagere intelligentie.

Overige farmacotherapeutische overwegingen

In het International Consensus Statement on attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) and disruptive behaviour disorders (DBDs) (Kutcher e.a., 2004) wordt geadviseerd zowel een lang- en/of kortwerkend stimulantium (methylfenidaat of dexamfetamine) te proberen bij ADHD met CD. De ervaring leert dat sommige kinderen niet op het ene, maar wel op het andere preparaat goed reageren. De slow-release preparaten worden thans (2009) door de meeste verzekeraars slechts voor een klein deel vergoed. Uit klinische ervaring blijkt dat de werking en bijwerkingen verschillen tussen methylfenidaat en Ritalin®. Bij het preparaat op stofnaam kan de hoeveelheid werkzaam middel per tablet meer variëren dan bij de merknamen. Bovendien kunnen er andere vulmiddelen bij het preparaat zijn gevoegd, waarvoor men overgevoelig kan zijn.

Niet-medicamenteuze aspecten

Het effect van stimulantia kan gemeten worden met vragenlijsten m.b.t. ADHD. De Revised Conners Teacher Rating Scale (CTRS-R), (Conners, 1997b) voor leerkrachten heeft ook vragen m.b.t. ODD/CD, evenals de vragenlijst voor ouders (Revised Conners Parent Rating Scale CPRS-R (Conners, 1997a). De SNAP IV lijst is zowel een categorisch als dimensionele schaal voor ouders en leerkrachten en meet op een 4 puntsschaal de ernst van ADHD en ODD/CD symptomen. De lijst bestaat uit 90 items, maar is ook in verkorte versie te gebruiken (Swanson, 1995).

Lees meer over methylfenidaat in het Kinderformularium

Lees meer over diagnostiek bij ADHD