Motiverende gespreksvoering (MGV) is een persoonsgerichte en directieve methode die oorspronkelijk voor behandeling van verslaving is ontwikkeld en inmiddels ook breed en in andere sectoren wordt toegepast (Frost et al., 2018). Volgens de meest recente definitie van de ontwikkelaars Miller & Rollnick (2014) is MGV ‘een op samenwerking gerichte gespreksstijl die iemands eigen motivatie en bereidheid tot verandering versterkt’.

De methode richt zich op het ontlokken van motieven voor gedragsverandering en van uitspraken die betrekking hebben op die verandering (“verandertaal”) bij de jongere. MGV wordt vaak als kortdurende interventie (Steele et al., 2020a) of als aanvulling op cognitieve gedragstherapie (CGT) ingezet. Zo bevat het CGT- behandelprotocol voor jongeren met problematisch middelengebruik, gokken of gamen, een sterke MGV-component (de Jonge, Spijkerman, & Müller, 2018).

Volgens de evidentie voor MGV als aanvulling op CGT is deze combinatie effectiever dan ‘treatment as usual’ in het verminderen van het aantal alcohol en/of drugs gebruiksdagen (Steele et al., 2020b).

Cognitief-gedragstherapeutische interventies voor de behandeling van verslavingsproblematiek zijn gericht op het veranderen van cognities en gedragspatronen die een rol spelen bij de ontwikkeling en het in stand houden van een verslaving. De meest gebruikelijke cognitief gedragstherapeutische interventie is cognitieve gedragstherapie (CGT) en daarna de Community Reinforcement Approach (CRA).

Cognitieve gedragstherapie (CGT)

In de jeugdverslavingszorg behoort CGT voor de behandeling van verslaving tot de standaardbehandelmethoden. Het doel van de CGT-behandeling is om inzicht te krijgen in de voorspellers en gevolgen van het middelengebruik of verslavingsgedrag van de jongere (de functieanalyse), om vervolgens via vaardigheidstraining de jongere te leren omgaan met situaties die middelengebruik uitlokken (de Jonge et al., 2018; 2020).

De behandeling richt zich vooral op het herkennen en veranderen van cognities en gedrag die het problematische middelengebruik, gokken of gamen in stand houden. Voor de behandeling van verslavingsproblematiek bij jongeren is een CGT-behandelprotocol ontwikkeld dat gebaseerd is op de CGT-behandeling voor volwassenen, speciaal aangepast voor jongeren. Het protocol bestaat uit twaalf bijeenkomsten en bevat naast CGT ook onderdelen van motiverende gespreksvoering (de Jonge et al., 2018).

Community Reinforcement Approach (CRA)

Een andere frequent toegepaste behandelmethode die gestoeld is op cognitief gedragstherapeutische principes is de Community Reinforcement Approach (CRA). In CRA ligt de nadruk op het bevorderen en ervaren van de belonende werking van alternatief gedrag als tegenhanger voor het middelengebruik.

Het behandelprogramma bestaat uit een verzameling therapeutische interventies en technieken waaronder het stellen van kleine, haalbare doelen, het gebruik van interne en externe bekrachtigers in de directe omgeving, het betrekken van belangrijke anderen, het monitoren van gedrag en middelengebruik en het oefenen van vaardigheden (Dijkstra, DeFuentes-Merillas, Blaauw, & Roozen, 2012; Roozen, Meyers, & Smith, 2013). CRA wordt ook in combinatie met contingentiemanagement aangeboden. Er is een speciale CRA-variant voor de behandeling van verslavingsproblematiek bij adolescenten, de Adolescent Community Reinforcement Approach (A-CRA) (Godley et al., 2001).

Bij contingentiemanagement gaat het om het systematisch belonen van gewenst gedrag, zoals het niet gebruiken van alcohol of drugs of het komen naar behandelsessies.

In de verslavingszorg is behandeling met CM gericht op het bevorderen van abstinentie van alcohol- en/of druggebruik het vaakst onderzocht.

Volgens diverse meta-analyses is deze op abstinentie gerichte CM zowel op korte (Lussier et al., 2006; Prendergast et al., 2006) als op langere termijn (ten minste 3 maanden tot één jaar na beëindiging van de interventie (Ginley et al., 2021) effectief in het bevorderen van abstinentie en verminderen van middelengebruik bij volwassen patiënten met verslavingsproblematiek.

Het onderzoek naar de effectiviteit van CM bij jongeren met een stoornis in alcohol- of drugsgebruik is beperkt; met slechts vier trials van voldoende omvang waarin op abstinentiegerichte CM gecombineerd met een andere psychologische behandeling werd vergeleken met een psychologische behandeling zonder CM.

Volgens de resultaten was de met CM gecombineerde psychologische behandeling effectiever dan een psychologische behandeling zonder CM, maar in de meeste trials gold dit alleen voor de uitkomsten op korte en niet op langere termijn (Godley et al., 2014; Hengeler et al., 2012; Stanger et al., 2009; 2015). Er zijn aanwijzingen dat CM als op zichzelf staande behandeling mogelijk effectiever en ook kosteneffectiever is dan wanneer CM wordt aangeboden in combinatie met een andere evidence-based interventie (Sheridan Rains et al., 2021). In de komende jaren wordt in Nederland onderzoek verricht naar dit onderwerp bij jongeren met een cannabisverslaving.

In gezinnen met kinderen en jongeren die verslaafd zijn, zijn er vaak conflicten rondom het problematisch middelengebruik, of het nu om overmatig middelengebruik gaat of om overmatig gamen.

Ouders voelen zich vaak machteloos, er is veel ruzie en de verslaafde jongere trekt zich terug. Vaak ontstaan onbedoeld gezinsinteracties die het verslavingsgedrag in stand houden. Een systemische blik en systeeminterventie is vaak noodzakelijk om het gedrag te doorbreken. Dit kunnen allerlei vormen van gezinsinterventies zijn.

Bij jongeren met een cannabisverslaving bleken MDFT en CGT beide even effectief in het reduceren van het cannabisgebruik (Hendriks, van der Schee, & Blanken, 2011) maar uit een subgroep analyse kwam naar voren dat jongere adolescenten (13 t/m 16 jaar) en adolescenten met een gedragsstoornis of internaliserende problemen meer baat hadden bij MDFT, terwijl oudere adolescenten (17-18 jaar) en adolescenten zonder deze comorbide problemen meer baat hadden bij CGT (Hendriks, van der Schee, & Blanken, 2012).

De Twaalfstappenbenadering is ontstaan vanuit zelfhulporganisaties als de Anonieme Alcoholisten (AA) en wordt ook door verslavingszorginstellingen aangeboden. Belangrijke uitgangspunten van deze benadering zijn dat de betrokkene het eigen verslavingsprobleem erkent en beseft dat volledige abstinentie het enige realistische behandeldoel is bij verslaving.

Er is enige evidentie dat ambulante twaalfstappenprogramma’s effectief zijn in het reduceren van alcoholgebruik bij volwassenen; voor de effectiviteit bij jongeren met een alcoholstoornis is (nog) onvoldoende bewijs (Multidisciplinaire richtlijn Stoornissen in het gebruik van alcohol, 2023). In Nederland wordt de twaalfstappenbehandeling voornamelijk binnen een klinische setting aangeboden; deze is ook beschikbaar voor jongeren.

Een belangrijke kanttekening bij het twaalfstappenmodel is dat de identiteit van jongeren nog in ontwikkeling is, terwijl er bij deze behandeling vanuit wordt gegaan dat een verslaving blijvend is. De nadruk op de chroniciteit van verslaving is volgens experts in de reguliere jeugdverslavingszorg niet passend binnen de behandeling van jongeren, waarin juist het accent ligt op ontwikkeling en optimisme.