Organisaties voor onderwijs, jeugd- en opvoedhulp, lvb, ggz, verslavingszorg en sociale teams werken samen om kinderen en gezinnen met ernstige en meervoudige problemen de beste hulp te bieden. De complexe situaties van deze gezinnen vraagt om een brede en samenhangende aanpak. Integrale jeugdhulp richt zich op meerdere leefgebieden van een kind, zoals school, sport, ouders en vrienden. De deskundigheid vanuit verschillende sectoren komt hier samen en slaat zo een brug tussen generalistische en specialistische jeugdhulp; zo ontstaan integrale specialistische jeugdhulp.

In het hele land ontwikkelt men verschillende soorten integrale specialistische jeugdhulp. Tegelijkertijd is het nog zoeken naar hoe dit precies vorm moet krijgen zodat kinderen en gezinnen de best mogelijke zorg ontvangen. Organisaties moeten bijvoorbeeld elkaars taal leren, financieringsroutes moeten worden verlegd en nieuwe manieren van samenwerken moeten gefaciliteerd worden. De behoefte om op deze vlakken van elkaar te leren groeit.

Het online platform Integrale Specialistische Jeugdhulp voorziet in deze behoefte door jeugdhulpprofessionals te laten zien hoe collega’s over de grenzen van hun eigen discipline en sector heen kijken. Hierbij staat de vraag centraal: hoe kunnen we kinderen de best mogelijke zorg bieden, aansluitend bij hun zorgvraag, dichtbij huis en los van bestaande sectoren?

Het platform beschrijft de praktijkvoorbeelden aan de hand van leidende principes en werkzame factoren.

De leidende principes vormen het kader van goede integrale specialistische jeugdhulp. Deze principes zijn daarmee ook leidend voor de selectie van praktijkvoorbeelden op het platform. Dat betekent niet dat alle praktijkvoorbeelden alle leidende principes helemaal weerspiegelen. Het betekent wel dat deze praktijkvoorbeelden de principes erkennen en dat men hard werkt om de principes (verder) te realiseren. Het platform is geen verzameling van perfecte voorbeelden, wel van goede praktijken die de moeite waard zijn om uit te wisselen. Ook knelpunten komen aan bod in de beschrijvingen, om van elkaars ervaringen te leren.

Naast de leidende principes biedt het platform een overzicht van werkzame factoren van integrale specialistische jeugdhulp op het gebied van:

1. inhoudelijke componenten
2. kwaliteit van uitvoering
3. organisatorische randvoorwaarden

De werkzame factoren hangen nauw met elkaar samen.

De leidende principes voor integrale specialistische jeugdhulp (ISJ) geven richting aan de inhoud en de vorm van integrale specialistische jeugdhulp. Een samenhangend aanbod vraagt om gemeenschappelijke pijlers waar de zorg en begeleiding van kinderen en gezinnen op gebaseerd moet zijn.

Passend en samenhangend

• Passend: zo licht mogelijk maar ook direct intensief waar nodig. Een passend aanbod vraagt om een goede verbinding en snelle schakeling tussen generalistische en specialistische jeugdhulp (verticale integratie) en ook hulp/behandeling voor het systeem.
• Samenhangend: de deskundigheid vanuit verschillende specialismen en sectoren wordt in samenhang aangeboden vanuit het principe ‘één gezin, één plan’. Een samenhangend aanbod vraagt om een intensieve samenwerking van generalisten en specialisten vanuit verschillende sectoren, over sectoren heen (horizontale integratie). In de samenwerking stemmen specialistische jeugd-ggz, jeugd- en opvoedhulp, verslavingszorg, zorg voor jeugdigen met een lvb, onderwijs, volwassenenzorg en maatschappelijke opvang (WMO) met elkaar af welke organisatie kan voorzien in welke behoefte van het kind en/of het gezin.

Ontwikkelingsgericht

ISJ werkt vanuit een ontwikkelingsgericht perspectief, niet klacht-gericht of vanuit het streven iets te ‘repareren’. De betekenisgeving voor de jeugdige en zijn gezin staat hierin centraal: waar wil deze naar toe, wat maakt hem/haar gelukkig en hoe kan ook de omgeving daarvoor worden ingericht zodat de jeugdige zijn plek kan vinden die aansluit bij zijn talenten en mogelijkheden. Het ontwikkelperspectief van het gezin wordt hier ook in meegenomen: wat gebeurt er in dit gezin, hoe heeft dat impact op dit kind en wat is er dus nodig? Tegelijkertijd is er oog en bekrachtiging voor zowel het kind als het gezin in wat goed gaat.

Toekomstgericht

Toekomstgericht werken houdt in dat er een helder perspectief is op de toekomst van het kind en het gezin. Participatie in onderwijs, werk, sport etc. speelt hierin een belangrijke rol. Het is belangrijk om doelen te stellen die gericht zijn op maatschappelijke participatie, bijvoorbeeld het behalen van een diploma. Alle onderdelen van de hulp richten zich gezamenlijk op zaken die een jeugdige en het gezin belemmeren om dat doel te behalen.

Onderwijs

Onderwijs is een van de belangrijke levensdomeinen van een kind/jongere en speelt daarnaast een belangrijke rol in de ontwikkeling van een kind. Integrale specialistische jeugdhulp streeft ernaar het onderwijs zoveel mogelijk bij de behandeling van het kind te betrekken. De hulpverlening/behandeling dient het kind zoveel mogelijk te ondersteunen om onderwijs te volgen dat bij hem of haar past en bijvoorbeeld een diploma te behalen. Een ontwikkelingsplanperspectief biedt een goede mogelijkheid om de driehoek hulpverlening-ouders/kind-school te benutten in het aansluiten van de hulp en het onderwijs.

Meervoudige problematiek

Integrale specialistische jeugdhulp richt zich voornamelijk op kinderen en hun gezinnen waarbij sprake is van meervoudige problematiek. Deze kinderen worden vaak ernstig belemmerd in hun ontwikkeling door een combinatie van opvoedings- of gezinsproblematiek, psychische problemen, leerproblemen of een verstandelijke beperking.

Problemen van ouders

Behandeling van kinderen gaat niet zonder ook stil te staan bij systeemfactoren. Psychische problemen, trauma’s en verslaving bij ouders, intergenerationele overdracht van problemen en (kans)armoede dragen bij aan de instandhouding van de problemen van kinderen. Integrale specialistische jeugdhulp kijkt welke hulp voor ouders nodig is en biedt deze hulp waar nodig. De hulpverleners stemmen de hulp voor kind en ouder(s) op elkaar af waarbij systeemgericht of gezinsgericht werken relevant blijft.

Onderliggende problematiek

Een groot deel van de jeugdigen dat in aanmerking komt voor ISJ is (vroegkinderlijk) getraumatiseerd door verwaarlozing, mishandeling, misbruik, huiselijk geweld of andere negatieve jeugdervaringen. Hierdoor is vaak sprake van stagnatie of scheefgroei in de ontwikkeling, denk aan hechtingsproblemen, gestagneerde persoonsvorming, hoog stressniveau, negatief zelfbeeld, zichzelf niet of onvoldoende kunnen beschermen tegen nieuwe negatieve ervaringen, hertraumatisering etc. Dit zijn onderliggende factoren die de problemen bij jeugdigen in stand houden. Integrale specialistische jeugdhulp integreert behandeling die zich richt op bijvoorbeeld trauma en persoonsvorming in het aanbod.

Veiligheid

Veiligheid en bescherming zijn belangrijke thema’s voor het bieden van hulp aan kwetsbare jeugdigen en gezinnen. De kinderen en jongeren waar het om gaat zijn kwetsbaar voor misbruik (verkrachtingen, loverboys, criminelen). Vaak blijven deze jeugdigen negatieve ervaringen op doen, ook tijdens het hulpverleningstraject. De betrokken hulpverleners dienen samen de veiligheid van de jeugdige en het gezin te monitoren en indien nodig samen op te treden in de bescherming van de jeugdige en het gezin. Dit kan soms ook betekenen de bescherming tegen zichzelf. Daarnaast is interne veiligheid van belang: dat de jeugdige ergens terecht kan met klachten of gevoelens van onveiligheid binnen de aangeboden hulp.

Ervaringskennis

Bij het ontwikkelen van een integraal specialistisch aanbod is het streven te werken vanuit de driehoek van evidence-based werken: wetenschap, praktijk en ervaring. De kennis uit de wetenschap en praktijk heeft bijvoorbeeld de vorm van behandelmethoden en richtlijnen. Daarnaast ligt de nadruk op de ervaringskennis van (oud)cliënten.

Naast leidende principes heeft integrale specialistische jeugdhulp ook een aantal werkzame factoren. Het platform beschrijft de factoren op het gebied van inhoudelijke componenten, kwaliteit van uitvoering en organisatorische randvoorwaarden. De werkzame factoren hangen nauw met elkaar samen en zijn gebaseerd op ervaringen van professionals en literatuur.

Inhoudelijke componenten

• Continuïteit van zorg: langdurige samenwerkingsrelatie met gezinsleden een warme overdracht aan het eind van het traject.
• Ouders/opvoeders en jongere de regie laten voeren over de hulp die zij krijgen ,bijvoorbeeld een actieve rol bij overleg. In de planvorming en uitvoering van de begeleiding of behandeling maakt het team gebruik van de ervaringskennis die aanwezig is bij de jeugdige, diens ouders en diens netwerk.
• Duidelijke afspraken over wie het aanspreekpunt is voor de jeugdige en het gezin.
• Alle betrokken professionals en de jeugdige en het gezin maken gezamenlijk een probleemanalyse, een visie, doelen en aanpak voor begeleiding of behandeling.
• Een positief en open (leer)- en leefklimaat is een belangrijke voorwaarde voor de effectiviteit van therapieën en interventies.
• Integrale specialistische jeugdhulp richt zich op verschillende leefgebieden van de jeugdige zoals school, thuis en vrije tijd.
• Het team maakt onderling concrete afspraken over de werkwijze en werkprocessen met minimale bureaucratie.
• Het team maakt gebruik van kennis over wat werkt en relevante richtlijnen.
• Professionals evalueren, monitoren en verbeteren de geboden hulp op systematische wijze doormiddel van teamoverleggen, cliëntervaringsvragenlijsten en/of ROM [o.i.d.] .
• Integrale specialistische jeugdhulp gaat uit van de intrinsieke motivatie (Van Steenkiste: zelfdeterminatie theorie). Professionals stimuleren de jeugdige om niet alleen nieuw gedrag te laten zien om dat dit van hen verwacht wordt of omdat het zo hoort maar omdat ze er intrinsiek voor gemotiveerd zijn, er zelf voor kiezen.

Kwaliteit van uitvoering

Competenties professionals

• Professionals kunnen boven de eigen specialisme staan en erkennen het belang van verschillende specialismen. Niet iedereen doet/kan alles. Professionals moeten elkaar kunnen bevragen met respect voor het specialisme van de ander.
• Betrouwbaar zijn voor elkaar en open communiceren is essentieel voor het functioneren van een integraal specialistisch team.
• Het team sluit aan bij de jongere en het gezin, zowel op persoonsniveau (het is belangrijk dat er een klik is) als op behandelniveau (de doelen van de jongere en het gezin zijn leidend).
• Professionals dienen inventief te zijn en lef te hebben om de begeleiding of behandeling echt goed aan te laten sluiten.
• Om kunnen gaan met ethische dilemma’s en daarin afwegingen kunnen maken.
• Professionals moeten traumasensitief kunnen werken en goed kunnen signaleren of trauma een rol speelt bij de jeugdige en/of het gezin.
• Ontwikkelingsgericht werken (zie Van der Helm) kenmerkt zich door een veilige, gestructureerde en rehabiliterende omgeving. Hulpverleners bieden veel ondersteuning en kansen voor groei met minimale repressie. Een goede balans tussen flexibiliteit en controle zorgt voor een goede en veilige sfeer.

Teamsamenwerking

• Binnen het team bestaat een gedeelde urgentie en onderlinge afhankelijkheid.
• Het team heeft een gedeelde visie en doelen, afgestemd op de behoefte van de jeugdige en het gezin.
• De verschillende organisaties en het team zelf investeert in goede persoonlijke verhoudingen.
• Middels intervisiebijeenkomsten ontstaat een open communicatie cultuur wat de mogelijk biedt voor reflectie op de samenwerking.
• Integraal specialistische teams zijn kleinschalige met een stevig mandaat.

Organisatorische randvoorwaarden

• Voor goed functioneren heeft het team commitment vanuit de organisatie nodig. Bestuurlijke steun maakt het mogelijk om te ontschotten en boven de sector te werken.
• De organisaties en het team zelf kan het eigen belang van de organisaties omzetten naar het (gezamenlijke) belang van de jeugdige en het gezin.
• Op organisatieniveau worden samenwerkingsafspraken gemaakt over vorm en inzet van mensen en middelen.
• De regie en coördinatie van integrale specialistische jeugdhulp op verschillende niveaus (jeugdigen en gezinnen, samenwerking, gezamenlijke sturing en regierol overheden en financiers)hangt nauw met elkaar samen.
• De organisaties en het team maken duidelijke afspraken over de eindverantwoordelijkheid.
• De organisaties en het team zorgen voor een eenheid van taal, bijvoorbeeld dezelfde definitie van de doelgroep.
• Bij het vormgeven van de manier van werken wordt gebruik gemaakt van ervaringskennis van jeugdigen met psychische klachten en/of hun ouders.
• De organisaties investeren in goede werkomstandigheden voor professionals.
• Integrale specialistische jeugdhulp biedt een goed georganiseerd continuüm van zo licht mogelijke zorg tot zo zwaar nodige zorg.

De referenties van bovenstaande werkzame factoren kunt u vinden onder Bronnen.

Het Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie laat zich adviseren door een Ervaringsraad. Deze bestaat uit ouders, jongeren en andere ervaringsdeskundigen, die een paar keer per jaar bijeenkomen en/of online meewerken. Zij hebben ook input gegeven voor het platform Integrale Specialistische Jeugdhulp.

De Ervaringsraad van het Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie vraagt aandacht voor de volgende onderwerpen als het gaat om integrale specialistische jeugdhulp:

• De aansluiting van jeugdhulp met het onderwijs verdient extra aandacht. Het schot tussen hulpverlening en onderwijs is (naast andere schotten) een groot probleem.
• Het is van essentieel belang dat kinderen/ouders de regie kunnen voeren over hun leven en de hulp die zij krijgen. De ggz voelt nog te vaak als een black box die beslist over wat er met je kind moet gebeuren.
• Een warme overdracht is van groot belang. Hulpverleners moeten bij iemand blijven totdat ze zeker weten dat er een andere oplossing is.
• Het is belangrijk om te denken in mogelijkheden voor het kind en het gezin en daarop te focussen. Er is in de hulpverlening onevenredig veel aandacht voor problematiek en belemmeringen terwijl een kind juist baat heeft bij een positieve benadering, waarbij het gestimuleerd wordt bij wat goed gaat.
• Aandacht wordt gevraagd voor thuiszitters. De systemen werken soms langs elkaar heen waardoor de kinderen die niet naar school gaan niet bereikt worden.
• Er is een wildgroei aan websites met informatie over jeugdhulpverlening. Dit is veel te ingewikkeld en onoverzichtelijk.